Лалми ерларда қишлоқ хўжалик экинларини етиштириш ва чўл яйловларни яхшилаш мaшинaлaри лабораторияси

 

Aсoсий илмий йўнaлишлaр:

-      лалми экинларини етиштириш ва чўл яйловларни яхшилаш машиналарининг мавжудларини такомиллаштириш, замонавий тупроқни ҳимоялайдиган ва ресурстежамкор технологияларни амалга оширувчи машиналарни яратиш борасида илмий-тадқиқот ишлари олиб бориш.  

-      лалми майдонларда ва чўл яйловларида машиналардан самарали фойдаланиш, тупроққа ишлов бериш, экиш ва ўрим-йиғим ишларини мақбул муддатларда ўтказиш бўйича тавсиялар бериш.

-      яратилган ва такомиллаштирилган машиналарни ишлаб чиқарувчи маҳаллий ва хорижий машинасозлик корхоналари билан ҳамкорликни йўлга қўйиш.

-      жорий қилинаётган технолгиялар ва машиналар устида муаллифлик назоратини олиб бориш.

-      лалми майдонларда экинлар етиштириш ва чўл яйловларни яхшилаш машиналарини жорий қилиш бўйича семинарлар ўтказиш.

 

 

Лаборатория ходимлари

Мўминов С.М., техника фанлари номзоди, лаборатория раҳбари - ҚХМЭИда 1998 йилдан буён ишлайди. 30 та илмий ишлари нашр этилган, шу жумладан 4 та патент, 2 та рисола.

Садиров А.Н., техника фанлари номзоди, катта илмий ходим, ҚХМЭИда 1960 йилдан буён ишлайди. 162 та илмий ишлари нашр этилган, шу жумладан 20 та патент, 2 та китоб, 9 та рисола.

Муродов Ф.Н., катта илмий ходим- ҚХМЭИда 1992 йилдан буён ишлайди. 48 та илмий ишлари нашр этилган, шу жумладан 12 та патент, 2 та китоб, 2 та рисола.

 

Лaбoрaтoрия “Лалми ерларда қишлоқ хўжалик экинларини парваришлаш ва чўл яйловларни яхшилаш мaшинaлaри”  номи билан 2014 йилда тaшкил қилинган.

 

 

Лaбoрaтoриядa ярaтилгaн янги илмий ишлaнмaлaр

Лалми ерларда тупроққа минимал ишлов бериб, уруғ экувчи комбинациялашган экиш агрегатининг лаборатория-дала қурилмаси

Чўл яйловларда уруғ экувчи AYM-2,1  комбинациялашган агрегати

Чўл экинлари учун ўргич-йиғгич

Лалми ерлар деҳқончилиги учун истиқболли технология

 

Республикамизда бугунги кундаги энг долзарб муаммо деҳқончилик маҳсулотларини етиштиришдаги саф-харажатларни камайтириш ва тупроқ структурасини яхшилашдан иборат. Бу муаммоларнинг ечими эса тўғридан-тўғри қишлоқ хўжалигининг механизация ишлари билан бевосита боғлиқдир. Айниқса фойдаланиш мумкин бўлган лалми майдонларининг 75-80 фоизи яйлов сифатида фойдаланилмоқда. Лалми майдонларидан самарали фойдаланиш, тупроқнинг мелиоратив ҳолатини ёмонлаштирмаган ҳолда қишлоқ хўжалик экинларини етиштириш ресурстежамкор технология ва техника воситаларини  яратиш ва жорий қилиш билан бевосита боғлиқдир.

Бугунги кунда қўлланилиб келинаётган анъанавий технологиядаги бажариладиган операциялар яъни, шудгорлаш, шудгорлашдан кейинги пайдо бўладиган эгат ва марзаларни текислаш, чизеллаш, мола-борона босиш, уруғ экиш, минерал ўғитлар бериш, бегона ўтларга қарши курашиш каби амалиётлар лалми шароитида қамров кенглиги кичик бўлган машиналарнинг алоҳида-алоҳида ўтиши билан амалга оширилмоқда. Анъанавий технологиядаги бу жараёнларнинг алоҳида-алоҳида бажарилиши биринчи навбатда тупроқнинг мелиоратив ҳолатини ёмонлашувига яъни, далага кўп марта тегишли агрегатлар киритилиши, оқибатда трактор ва машина ғилдираклари таъсирида тупроқ меъёридан ортиқ зичланиши, зарарли чангсимон ҳолатдаги қисми кўпайиши, сувни шимувчанлиги ўзгариши эрозия жараёнларини тезлашишига сабаб бўлади. Қолаверса меҳнат, ёнилғи сарфининг юқори бўлишига, шу билан бирга тупроққа ишлов бериш ва экиш жараёнларига кўп вақт талаб қилинишига олиб келади. Натижада экиш ишлари ёғингарчилик кўп бўладиган мавсумларга тўғри келганлиги учун экиш жараёнлари чўзилиб кетади ва экиш муддатлари кечикиб кетиши, оқибатда эса кеч экилган экинларнинг ривожланиши суст бўлиб, ҳосилдорлик паст бўлишига сабаб бўлади.

Айни вақтда ҚХМЭИда лалми майдонларда тупроққа минимал ишлов бериш билан бир йўла уруғ экиш технологияси ва уни амалга оширувчи техника воситаси устида тадқиқот ишлари олиб борилмоқда. Технологияларни (анъанавий ва янги) таққослаш бўйича қўйилган  дала тажрибалари ҳамда янги технологияни амалга оширувчи комбинациялашган пневматик эккичнинг дастлабки иш кўрсаткичларига кўра сарф-харажатлар 2,0-2,5 мартага камаяди, операцияларнинг бир пайтда бажарилиши тупроқнинг мелиоратив ҳолатига салбий таъсир қилмайди ва экиш муддатлари қисқаради ҳамда очиқ кунлардан самарали фойдаланилади.

Шунинг учун комбинациялашган пневматик эккични ишлаб чиқариш ва ф/х да тадбиқ қилиш мақсадга мувофиқдир. Агар машина ишлаб чиқаришга жорий қилинса, бугунги кунда анъанавий технология билан лалми ерларда етиштирилаётган (150-200 минг га.) экинларга (буғдой, махсар) қилинаётган сарф-харажатлар билан 3-4 марта кўпроқ майдонларга қишлоқ хўжалик экинларини етиштириш имконияти туғилади.

Комбинациялашган пневматик эккичнинг технологик жараёнларини бажарилишида тупроққа ишлов берувчи иш органлари (диск, пружинали стойка) асосий вазифани бажаради. Бу эса иш органларининг материалига бевосита боғлиқ бўлиб, айни вақтда пружинали стойкалар маҳаллий заводларда ишлаб чиқарилмайди.

Комбинациялашган экиш агрегатини хорижий фирмалар ҳамкорлигида ёки  иш органларини  сотиб олган ҳолда (дискли диаметри 420-450 мм, пружинали стойка 40х40 мм) маҳаллий заводларда ишлаб чиқариш имконияти мавжуд.

 

Тупроққа минимал ишлов бериш ва уруғ экиш ишларини бир пайтда бажарувчи комбинациялашган пневматик  эккичнинг компоновка схемаси

 

Олиб борилган тадқиқот ишлари давомида бир ўтишда бир неча технологик жараёнларни амалга оширувчи комбинациялашган пневматик эккичга дастлабки талаблар ва техник топшириқ ишлаб чиқилган. Улар асосида КПЭ иш органларининг жойлашув (компоновка) схемаси таклиф қилинди. Комбинациялашган экиш агрегатининг схемаси қуйида келтирилган.

  Ишлаб чиқилган комбинациялашган пневматик эккичнинг лаборатория-дала қурилмаси асосий бўйлама рама 1 га ростланиш имконияти билан бириктирилган кичик рама 2 га алоҳида-алоҳида ўрнатиладиган дискли иш органлар 3, рамага икки қатор қилиб жойлаштирилган  пружинали стойкалар 4 га ўрнатилган қанотли юмшатувчи панжа 5 лар, йўлакшакллантиргич 6 лар, бир қатор қилиб рамага бириктирилган кўмгич-текислагич 7 лар ва ростланувчан зичловчи каток 8 дан иборат (1-расм).

  1-расм. Комбинациялашган пневматик эккич лаборатория-дала қурилмаси иш органларининг жойлашув схемаси

 

  Раманинг устки қисмида уруғ бункери 9 ва минерал ўғит бункери 10 ўрнатилган бўлиб, уларнинг пастки қисмида меъёрлагичлар 11, 12 жойлаштирилган. Меъёрлагичларга рама ён томонда ўрнатилган ғилдирак 13 ёрдамида занжирли узатмалар воситасида ҳаракат узатилади.  Бункерлар оралиғида уруғларни тақсимлагич 14 ўрнатилган бўлиб, пружинали стойкага маҳкамланган уруғйўналтиргич 15 лар билан уруғўтказгич 16 лар воситасида  боғланган. Раманинг олд қисмидаги вентилятор 17  меъёрлагич 11 ва уруғтақсимлагич 14 билан қувур 18 орқали боғланган. Қурилмани транспорт ҳолатидан иш ҳолатига ўтказиш ва аксинча, рамага гидроцилиндр 19 воситасида ростланадиган қилиб ўрнатилган ғилдирак 20 орқали амалга оширилади. Қурилмани энергия воситаси билан агрегатлаш учун тиркаш қурилмаси  21 кўзда тутилган. Гидравлик юритма воситасида ғилдирак 20 ўз ўқи билан бирга рамага яқинлаштирилади  ва қурилма иш ҳолатига ўтади.

  Қурилмада ерни юмшатиш ва экиш технологик жараёнлари қуйидагича кечади. Биринчи ва иккинчи қаторда жойлашган дискли ишчи органлар 3 ерга 150 мм чуқурликкача кирган ҳолда ишлов бериб, ер юзасидаги ўсимлик қолдиқларини тупроққа  аралаштиради. Учинчи ва тўртинчи қатордаги пружинали стойка 4 ларга ўрнатилган қанотли панжа 5 ларнинг ҳар бири тупроққа 270 мм кенгликда ва 200 мм чуқурликда ишлов беради. Пружинали стойкага ўрнатилган йўлакшакллантиргич 6 тупроқ намлиги ва уруғ экишга қўйилган талаблардан келиб чиқиб, 140 мм кенгликда ва 20-100 мм чуқурликдаги  туби енгил зичланган йўлакни шакллантиради. Уруғ бункери 9 нинг тубида жойлашган ва ҳаракатни ғилдирак 13 дан занжирли узатма воситасида оладиган меъёрлагич 11 томонидан ажратилган уруғлар вентилятор 17 томонидан ҳосил қилинган ҳаво оқими ёрдамида қувур  18 бўйлаб тақсимлагич 14 томонга  йўналтирилади. Тақсимлагичда уруғлар уруғўтказгич 16 ларга тақсимланади ва қанотли панжа 5 лар  ҳамда йўлакшакллантиригич 6 лар томонидан тайёрланган йўлакчаларга йўналтиргич 15 воситасида ташлаб берилади. Йўлакчаларнинг эни бўйлаб бир текис ташлаб берилган уруғлар  кўмгич-текислагич 7 лар воситасида тупроқ билан кўмилади. Кейинги жараён йўлакчалар устидаги юмшоқ тупроқни юза зичлаш жараёни бўлиб, у зичловчи каток 8 ёрдамида амалга оширилади.

  Келтирилган схемадаги комбинациялашган пневматик эккичнинг тупроққа минимал ишлов берувчи ҳамда уруғни пневматик усулда экувчи қисмлари тайёрланиб, дала шароитида дастлабки текширувдан ўтказилди. Технологик жараёнларнинг бажарилиш кетма-кетлиги бўйича машина асосий рамасининг олдинги қисмида иш органларининг биринчи модули, яъни индивидуал сферик дисклар икки қатор жойлаштирилган бўлиб, тупроққа 10 см гача ишлов беради (2-расм).

 

2-расм. Комбинациялашган пневматик эккичнинг лаборатория-дала қурилмаси.

 

Ўрта қисмида икки қатор чизелли иш органлари ўрнатилган ва ундан кейинги қаторда бир қатор қилиб, кўмгич текислагич  жойлаштирилган бўлиб, раманинг орқасига тупроқни зичлаб, кесакларни эзувчи каток ўрнатилган. Машинанинг бункери асосий раманинг устига жойлаштирилган бўлиб, бункер икки камерага ажратилган. Биринчи камера ўғит солишга мўлжалланган ва бункернинг остига ўғит меъёрлагич жойлаштирилган. Иккинчи камера уруғ экишга мўлжалланган бўлиб, бункернинг орқа томони остига меъёрлагич ўрнатилган. Меъёрлагичдан ўтган уруғларни тақсимлаш учун бункернинг ичида уруғ тақсимлагич жойлаштирилган ва уруғўтказгичлар воситасида эккичларга (йўлакшакллантиргичга) бириктирилган. Уруғ экувчи йўлакшакллантиргичлар эса икки қатор қилиб рамага ўрнатилган чизелли иш органлари стойкасига бириктирилган. Уруғ экувчи иш органлари биринчи қаторда  7 та, иккинчи қаторда 8 та жойлаштирилган. Уруғ кўмгич-текислагичлар эса 8 та йўлакчадаги уруғни кўмиш учун мўлжаллаб алоҳида жойлаштирилган. Уруғ кўмгич-текислагични тайёрлашда ўлчами 900х70х8 мм бўлган 65 Г русумли пўлат материалдан фойдаланилди.

  Комбинациялашган пневматик эккич конструкцион тузилишига кўра, асосий бўйлама рамага ростланиш имконияти билан бириктирилган кичик рамага алоҳида-алоҳида ўрнатиладиган дискли иш органлар, асосий рамага икки қатор қилиб жойлаштирилган  пружинали стойкаларга ўрнатилган қанотли юмшатувчи панжалар, йўлакшакллантиргичлар, бир қатор қилиб рамага бириктирилган кўмгич-текислагичлар ва ростланувчан зичловчи катокдан иборат. Раманинг устки қисмида уруғ ва минерал ўғит бункери ўрнатилган бўлиб, уларнинг пастки қисмида меъёрлагич жойлаштирилган. Меъёрлагичга раманинг пастки қисмига ўрнатилган ғилдирак ёрдамида занжирли узатмалар воситасида ҳаракат узатилади.  Уруғларни тақсимлагич бункер ичида ўрнатилган бўлиб, тақсимлагичдан тушаётган уруғлар уруғўтказгич орқали пружинали стойкага маҳкамланган уруғйўналтиргичларга ҳаво ёрдамида юборилади ва очилган йўлакчаларга  экилади. Раманинг олд қисмидаги вентилятор меъёрлагич ва уруғтақсимлагич билан қувур орқали боғланган. Қурилмани транспорт ҳолатидан иш ҳолатига ўтказиш ва аксинча, рамага гидроцилиндр воситасида ростланадиган қилиб ўрнатилган ғилдирак орқали амалга оширилади. Қурилма энергия воситаси билан тиркаш қурилмаси орқали агрегатланади.

Комбинациялашган пневматик эккичнинг технологик иш жараёни қуйидагича амалга ошади. 3-расмда бажариладиган технологик иш жараёнининг схемаси келтирилган. Эккич асосий рама 1 га ўрнатилган  дискли 2, чизелли 3 иш органларидан, изёпгичлар 4 ва каток 5дан ташкил топган бўлиб, улар тупроққа ишлов бериш жараёнларини амалга оширади.

Рама 1 нинг устида уруғ бункери 7 жойлаштирилган бўлиб, унинг пастки қисмига уруғларни меъёрлагич 8 жойлаштирилган. Меъёрлагичдан ўтган уруғларни тақсимлаш учун бункернинг ички қисмига тақсимлагич 9 ўрнатилган. Тақсимлагичга бириктирилган уруғўтказгич 10 лар  уруғларни уруғйўналтиргич 11 ларга юборади ва экиш жараёни  амалга оширилади.

3-расм. Комбинациялашган пневматик эккичнинг технологик иш жараёни

 

Раманинг олдинги қисмида икки қатор қилиб жойлаштирилган дискли иш органлари  тупроқни 10 см чуқурликкача юмшатиб, ўсимлик қолдиқларини кесади ва тупроққа аралаштиради. Кейинги қаторда эса икки қатор қилиб ўрнатилган пружина стойкали  иш органлари тупроқни 25 см гача юмшатади. Пружинали стойкалар орқасида бириктирилган йўлакочгичлар уруғ учун 10 см чуқурликкача йўлакчалар очади. Очилган йўлакчалардаги уруғларни кўмиш учун кейиги қаторда бир қатор изёпгичлар жойлаштирилган бўлиб, уруғларни кўмиб кетади. Кўмилган уруғларнинг тупроққа зич тегиб туришини таъминлаш мақсадида каток тупроқни енгил зичлаб ўтади. Раманинг устида жойлаштирилган уруғ бункерининг сигими 1500 кг ни ташкил қилади. Бункернинг пастки қисмида жойлаштирилган меъёрлагич уруғларни белгиланган меъёрда ажратиб, ҳаво қувурига беради. Уруғлар ҳаво оқими ёрдамида тақсимлагичга узатилади. Тақсимлагичда уруғлар 15 та уруғўтказгичларга тақсимланади ҳамда ҳавонинг таъсирида уруғйўналтиргичларга етказиб берилади. Уруғйўналтиргичлар пружинали стойкалар орқасида бириктирилган йўлакочгичлар ёрдамида 14 см кенгликда очилган йўлакчаларга уруғларни  ташлайди. Биринчи қатордаги чизелли иш органлари очган йўлакчаларга тушган уруғларни иккинчи қатордаги чизелли иш органлари кўмади. Иккинчи қатордаги чизелли иш органлари очган йўлакчаларга тушган уруғларни эса бир қатор қилиб чизелли иш органлари орқасида жойлаштирилган изёпгичлар кўмиб кетади. Кўмилган уруғлар текис юзали каток билан   енгил зичланади. Бу эса намликнинг сақланишига ва уруғларнинг тупроққа зич тегиб туришига шароит яратади, натижада уларнинг униб чиқиши тезлашади.

4-расм.Комбинациялашган пневматик эккич ЛДҚда экиш жараёни амалга оширилмокда

 

Ишлаб чиқилган схемадаги машина бир ўтишда тупроққа минимал ишлов бериш усули билан бир неча операцияларни бир вақтда бажариб, донли ва мойли экинлар уруғини экишга мўлжалланган. Комбинациялашган пневматик эккични куллаш  лалми экинларини етиштиришда тупроққа ишлов бериш ва экиш жараёнларини қисқа муддатларда, кам сарф-харажатлар билан амалга оширишга, шу билан бирга экинлардан юкори ҳосил олинишига имконият яратади. Комбинациялашган пневматик эккични қўллашнинг йиллик иқтисодий самараси 71155895 сўмни ташкил қилади.

 

2017 йилда грант мавзуси бўйича нашр этилган мақолалар

 

1.С.М.Мўминов, М. Жўраев. Лалми ерлар учун ресурстежамкор технология ва пневматик эккич //Долзарб муаммолар ва ривожланиш тенденциялари //Республика илмий- амалий анжумани. -Жиззах: ЖизПИ, 2017. апрел. –Б 381-386.

2.С.М.Мўминов. Уруғларнинг меъёрланиши ва тақсимланиш нотекислиги бўйича тадқиқот натижалари //Долзарб муаммолар ва ривожланиш тенденциялар: Республика илмий амалий анжумани. ЖизПИ, Жиззах 2017 й., апрел. –Б 386-388.

3.С.М.Мўминов, Ф.Н.Муродов. Пневматик эккич меъёрлагичининг параметрларини асослаш. //Юқори самарали қишлоқ хўжалик машиналарини яратиш ва улардан фойдаланиш даражасини ошириш: Республика илмий-амалий конференцияси. – Тошкент: ҚХМЭИ, 2017. май. –Б 150-154.

4.С.М.Мўминов, А.Садиров. Лалми ерларда қишлоқ хўжалик экинларини етиштириш ва чўл яйловларни яхшилаш учун истиқболли технологиялар. //Юқори самарали қишлоқ хўжалик машиналарини яратиш ва улардан фойдаланиш даражасини ошириш: Республика илмий-амалий конференцияси. – Тошкент: ҚХМЭИ, 2017. май. –Б  274-279.

5.С.М.Мўминов. Комбинациялашган пневматик эккичнинг иш органлари таҳлили ва технологик иш жараёни. //Иқлим ўзгариши шароитида ер ресурсларини барқарор бошқариш Республика илмий-амалий семинар. –Тошкент: 2017. апрел. 263-267.

 

 

Матн киритилган сана: 23.02.2018 й.